Wyjątkowe polskie projektantki XX wieku. Elżbieta Piwek-Białoborska

 

Elżbieta Piwek-Białoborska urodziła się w 1922 roku w Koźminie Wielkopolskim. Będąc absolwentką liceum plastycznego w Poznaniu, w latach 1947-1950 kontynuowała edukację w tym mieście na Wydziale Sztuki Wnętrza i Rzeźby w Zakładzie Ceramiki prowadzonym przez profesora Rudolfa Krzywca w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych[1]B. Banaś, Polski New Look, Warszawa 2019, s. 259.. Jednocześnie, w latach 1948-1950, była tam zatrudniona jako asystentka. Dyplom uzyskała w 1953 roku w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu, również w pracowni profesora Krzywca[2]Profesor Rudolf Krzywiec w 1950 roku został przeniesiony z PWSSP w Poznaniu do PWSSP we Wrocławiu, ze względu na likwidację poznańskiego Zakładu Ceramiki. Z tego samego powodu zmieniła … Continue reading, gdzie, aż do zakończenia studiów, pełniła funkcję jego asystentki. W tym samym roku Piwek-Białoborska została przyjęta do Sekcji Architektury i Wnętrz działającej w Poznańskim Oddziale Związku Polskich Artystów Plastyków, a od 1954 roku należała do Grupy Kujawskiej[3]Elżbieta Piwek-Białoborska, Jan Sowiński, katalog wystawy, Krystyna Kotula, Włocławek 1994, s. 6..

 

Elżbieta Piwek-Białoborska, fot. Archiwum MZKiD we Włocławku. 

 

 

Powojenne Zakłady Fajansu „Włocławek”

W 1953 roku Elżbieta Piwek-Białoborska rozpoczęła pracę w założonym rok wcześniej Ośrodku Wzorcującym Zakładów Ceramiki Stołowej we Włocławku, gdzie tradycja wykonywania fajansowych wyrobów sięgała II połowy XIX wieku[4]Polski Fajans. Katalog zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku, red. Urszula Jastrzembska, Malbork 2004, s. 110.. Po II wojnie światowej dwie dawne fabryki Czamańskiego i Teichfelda oraz Zakłady Ceramiczne A. Czarniecki i s-ka[5]Dawna fabryka Fajansu Braci Cohn i S-ka – Polski Fajans… s. 110. połączono w jedną, nadając jej nazwę Włocławskich Zakładów Fajansu im. Rewolucji 1905 roku – powszechnie stosowano jednak nazwę Zakłady Fajansu „Włocławek” we Włocławku[6]B. Banaś, Polski New Look… s. 257..

 

Widok Włocławskich Zakładów Przemysłowych, dawniej Teichfeld i Asterblum. Reprodukcja z Katalogu wyrobów fajansowych i majolikowych wydanych przez fabrykę w 1930 r.

 

Fajansowa produkcja z lat 1945-1952 opierała się w głównej mierze na formach z okresu międzywojennego, które zachowały się w modelarniach. Priorytetem w tamtym czasie było zaspokojenie potrzeb rynku po zniszczeniach wojennych, dlatego kwestie zdobnictwa oraz poziomu artystycznego wyrobów zostały odsunięte na dalszy plan[7]Polski Fajans… s. 110.. Posługiwano się głównie technikami dekoracji szablonowanej, podejmowano również próby malowania z tzw. „wolnej ręki”, nawiązując do dekoracji naczyń w okresie międzywojennym, inspirowanych lokalnym folklorem[8]B. Banaś, Polski New Look… s. 257.. Wyroby z tego czasu charakteryzowała prostota oraz oszczędność dekoracji. Wyjątek stanowiły odróżniające się od reszty przedmioty zdobione szkliwami naciekowymi, imitującymi marmur.

 

Pod okiem plastyka: kursy dla malarek

Wzmożone zainteresowanie rolą tradycji i ludowości w sztuce, które zaowocowało m.in. stworzeniem w 1947 roku słynnej Cepelii (Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego[9]Cepelia i BNEP (później IWP) forsowali program wykorzystania potencjału rzemiosła ludowego w kształtowaniu się powojennego przemysłu – B. Banaś, Polski New Look… s. 258. ), okazało się zbawienne dla Zakładów Fajansu. Zdecydowano się na podtrzymanie wzorca ręcznego malowania fajansu, nie tyle przez powielanie znanych wzorów, co zachęcenie zdolnych malarek, które nigdy nie projektowały, do śmiałego tworzenia własnych dekoracji[10]R. Hankowska, Fajans włocławski, Wrocław 1991, s. 48.. W 1949 roku Biuro Nadzoru Estetyki i Produkcji przekształcone w kolejnym roku w Instytut Wzornictwa Przemysłowego podjęło współpracę z ośrodkiem włocławskim i zorganizowało tam kursy artystyczne dla wybranych pracownic.

Wnętrze malarni. Reprodukcja z publikacji Fajans włocławski autorstwa Romualdy Hankowskiej wydanej w 1994 roku, il. 18.

 

Ich prowadzenie powierzono projektantowi i pedagogowi Antoniemu Buszkowi który, od kwietnia do lipca 1949 roku, w kreatywny i umiejętny sposób edukował zespół włocławskich malarek. Buszek, niegdyś jeden z najaktywniejszych członków Warsztatów Krakowskich[11]Ugrupowanie artystyczne, założone w 1913 roku, stawiające sobie za cel podniesienie artystycznej jakości produkcji rzemieślniczej zrzeszające artystów, architektów, rzemieślników i … Continue reading, był wielkim entuzjastą sztuki ludowej i wierzył, że może ona odegrać zasadniczą rolę w procesie odrodzenia się sztuki. Projektant zakładał, że „sztuka to twórczość płynąca z wyobraźni” i każdy posiada w sobie intuicję która, rozbudzona i odpowiednio nakierowana, zaowocuje w powstanie dzieła sztuki[12]R. Hankowska, Fajans… s 48.. Nieszablonowe metody edukacyjne Buszka ograniczające się do subtelnego stymulowania wyobraźni twórczej oraz udoskonalania umiejętności czysto technicznych obudziły w niektórych malarkach artystyczną indywidualność. Nie były to prace pozbawione błędów, ale w wyraźny sposób wskazywały na drzemiący w ich autorkach potencjał.

Antoni Buszek miał duże doświadczenie w tworzeniu batików[13]Technika malarska stosowana na tkaninie polegająca na nakładaniu wosku i kąpieli w barwniku, który pokrywa jedynie elementy niepokryte woskiem., które przełożył, świadomie bądź nie, na dekorowanie fajansu. To dzięki niemu po raz pierwszy naczynia zyskały mocne, wypełnione kolorem (głównie błękitem i brązem) tło i zdobienia ornamentami roślinnymi: kwiatami z prostymi płatkami połączonymi krótkimi gałązkami; a także ptaszkami, kogucikami i rybami[14]R. Hankowska, Fajans… s. 50.. Ważną rolę w rozwoju fajansu włocławskiego odegrali również inni plastycy, m.in. Helena i Lech Grześkiewiczowie[15]Dla Grześkiewiczów włocławskie wizyty były także okazją do realizacji własnych projektów, do  czego angażowali nieraz miejscowe malarki., którzy preferowali zwrot ku dawnym motywom zdobniczym. Według ich koncepcji malarki powinny były bazować na tradycyjnych wzorach, lekko je zmieniając i dodając przy tym coś od siebie.

Ośrodek Wzorcujący we Włocławku

Dorywcza współpraca plastyków z malarkami dawała pozytywne rezultaty, ale stała produkcja wymagała ciągłego nadzoru. Z tego względu, w 1952 roku, uruchomiono w fabryce  Ośrodek Wzorcujący nr 2, którego kierownikiem został Władysław Bortnowski. Celem ośrodka był nadzór artystyczny nad produkowanymi wyrobami oraz gromadzenie projektów, nowych form i dekoracji. Przy ośrodku działa tzw. malarnia nowoczesna w której, w 1953 roku, rozpoczęła pracę Elżbieta Piwek-Białoborska[16]Polski Fajans… s. 110.. Artystka wraz z projektantem Janem Sowińskim (od 1957 także z Witem Płażewskim) miała za zadanie przygotowanie do produkcji nowych form naczyń oraz nadzór technologii i estetyki wytwarzanych przedmiotów.

 

W Ośrodku Wzorcującym Ceramiki Stołowej, 1968, od lewej: Władysław Bortnowski, Antoni Bisaga, Elżbieta Piwek-Białoborska, Wit Płażewski i Jan Sowiński, fot. Archiwum MZKiD we Włocławku. 

 

Od początku swojej pracy w fabryce Piwek-Białoborska kierowała pracami malarek, kontynuując misję edukacyjną realizowaną przez poprzednich plastyków. Artystka motywowała kobiety do pracy, służyła radami, ale też dyscyplinowała i dbała o poprawność nanoszonych wzorów[17]Elżbieta Piwek-Białoborska… s. 6.. W 1956 roku zdecydowano na reaktywację konkursów organizowanych dla malarek ludowych zdobiących fajans. Początkowo odbywały się one co kilka lat, a od 1966 cyklicznie co dwa lata[18]Tamże.. Organizowanie konkursów dawało możliwość swobodnych działań twórczych i pozwalało wyłonić najciekawsze i najbardziej utalentowane indywidualności[19]R. Hankowska, Fajans… s. 50.. Elżbieta Piwek-Białoborska była mocno zaangażowana w ich realizację: roztaczała opiekę nad malarkami[20]Nadzór i rady artystki przynosiły widoczne rezultaty właśnie podczas konkursów – R. Hankowska, I Biennale fajansu włocławskiego, Włocławek 1973, s. 43., w 1966 opracowała katalog wystawy pokonkursowej, a w 1970 roku brała udział w obradach jury. Do starszych pracownic zakładu z czasem zaczęły dołączać młodsze malarki, które coraz śmielej angażowały się w samodzielną dekorację ceramiki.

 

Nowoczesne projekty użytkowe

Podczas trzydziestoletniej pracy w Fabryce Fajansu Elżbieta Piwek-Białoborska dała się poznać jako nowoczesna projektantka wzorów i malarka dekoracji wpisujących się stylistycznie w popularny w owym czasie styl new look[21]Okres ten określa się mianem polskiej „odwilży” – Fantastyczna ceramika użytkowa. Włocławskie fajanse z lat 1953-1565 w kolekcji Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzańskiej we … Continue reading. Artystka miała na swoim koncie ponad 100 projektów form użytkowej galanterii fajansowej[22]W archiwum projektów i dekoracji z lat 1953-1963 znajdującym się w muzealnym Dziale Fajansu znajdują się 34 projekty form autorstwa Piwek-Białoborskiej. Ogólnie w zbiorze znajduje się 201 … Continue reading – wazonów, lamp, ram do luster, pater, mis, serwisów do kawy i wielu innych drobnych przedmiotów użytkowych.

 

Garnitur do ciast, wzór 184, projekt z 1957 roku, fot. Desa Unicum/ Wazonik, wzór 170, projekt z 1956 roku, fot. Pragaleria
Lampa „rogata”, proj. 1959, Dział Sztuki, Własność MZKiD we Włocławku.

 

Wzory projektowała tak, aby funkcjonowały osobno, ale mogły też tworzyć komplety. Jako pierwszy zaprojektowała komplet talerzyków nr 15[23]Ośrodek Wzorujący prowadził rejestr wzorów, nadając im numery. Wszystkie projekty w fazie rysunków wzorów i dekoracji były przesyłane do BNEP (Później IWP) i tam zatwierdzane przez dwie … Continue reading, które wdrążono do produkcji w I kwartale 1954 roku[24]K. Bandziak – Kwiatkowska, Archiwum po wzorcowni Fabryki Fajansu we Włocławku w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzańskiej we Włocławku, W: Rocznik Muzealny, tom XIV, Włocławek 2012, s. 7.W tym samym czasie Piwek-Białoborska zaprojektowała m.in. wazon nr 110, który ze względu na wysokość (60 cm), cieszył się wielką popularnością zwłaszcza w latach 60. XX wieku, kiedy preferowano ustawianie wazonów na podłodze[25]Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 6.. Znane są jej dwie figurki: Winobranie nr 347 oraz Kobieta z dzieckiem nr 348 z 1958 roku[26]Tamże.. Artystka ma na swoim koncie również popularne garnitury[27]Tak określa się komplet przedmiotów stanowiących pewną całość -K. Bandziak – Kwiatkowska, Archiwum po wzorcowni… s. 7. do ciast, które ozdabiała dekoracjami malarskimi własnego autorstwa często o tematyce owocowej[28]Często stosowała autorską dekorację Arbuz nr 7701..

 

Projekty: Wazon wzór 110 oraz figurka „Kobieta z dzieckiem” wzór 348, własność MZKiD we Włocławku

 

Kosz na owoce wzór 132, własność MZKiD we Włocławku.

Wrażliwa malarka

Główną działalnością artystyczną Elżbiety Piwek-Białoborskiej było opracowywanie dekoracji nanoszonych zarówno na własne formy ceramiczne, jak i na kształty projektowane przez innych artystów. W tej dziedzinie dała się poznać jak świetna malarka posiadająca wyjątkowe wyczucie smaku i niezwykłą wrażliwość kolorystyczną. Artystka znała doskonale technologię i tajemnice tworzywa ceramicznego, dzięki czemu mogła eksperymentować z barwnikami i szkliwami. Nierzadko kilkakrotnie wypalała formy, za każdym razem dodając kolejną warstwę szkliwa bądź farby, aż do uzyskania pożądanego efektu. Dekorację kwiatową, tak charakterystyczną dla fajansu z Włocławka, stosowała rzadko, skupiając się głównie na malowaniu abstrakcyjnym, typowym dla ówczesnych pikasiaków[29]Potoczna nazwa przedmiotów użytkowych z lat 60. XX wieku dekorowanych w nowoczesny, abstrakcyjny sposób przypominających projekty ceramiczne Pabla Picassa.: malowała asymetryczne, geometryczne wzory, łączyła śmiałe plamy barwne z czarnymi liniami o różnej grubości i kształtach[30]Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 7..

Niezwykle ciekawym efektem jej eksperymentów ze szkliwem była wynaleziona w 1956 roku dekoracja plastyczna o nazwie Kora. Zdobienie to polegało na nanoszeniu na surową wilgotną skorupę ceramiczną ciekłej masy o różnych kolorach co, po wypaleniu, tworzyło na powierzchni wypukły, barwny relief. Korą zdobiła formy własne oraz przedmioty autorstwa Jana Sowińskiego, zwłaszcza patery i misy[31]Tamże… s. 6..

Patery z 1957 roku, dekoracja „Kora”, własność MZKiD we Włocławku.

Projekty dekoracji, Dział Fajansu, własność MZKiD we Włocławku.

 

Wazon, lata 60. XX wieku, dekoracja malarka EPB, fot. Desa Unicum

 

Realizacje unikatowe

Artystka, oprócz projektowania form użytkowych, realizowała się również poprzez tworzenie ceramiki unikatowej. Obiektom jednostkowym nadawała często skomplikowane, asymetryczne kształty i ozdabiała je dodatkowo szkliwem o wyrafinowanych barwach. W późniejszym okresie Piwek-Białoborska zaczęła kształtować formy z gliny mieszanej z szamotem, co zaowocowało naczyniami i plakietami o porowatych powierzchniach i zróżnicowanej fakturze. Artystka bardzo często odcinała niektóre elementy i dolepiała je w innych miejscach. Przedmioty te ozdabiała dodatkowo szkliwami w odcieniach zieleni, brązów, pastelowych różów i błękitów. Niektóre wyroby posiadały ażurową, przestrzenną formę, inne wyróżniały się fantazyjnym kształtami i geometrycznym, abstrakcyjnym reliefem.

Wazon z 1966 roku, wys. 83 cm, własność MZKiD we Włocławku.

 

Kompozycje ażurowe z 1970 roku, własność MZKiD we Włocławku.

 

Maska, lata 60. XX wieku, fot. Desa Unicum

 

Piwek-Białoborska miała na swoim koncie również płaskorzeźby, dekoracje ścienne, a także wystrój ceramiczny w wielu obiektach architektonicznych we Włocławku: podświetlany fryz ażurowy i maskę na elewacji Teatru Miejskiego (1967), elementy wystroju w biurowcu Fabryki Porcelany (1969), mozaikę na elewacji Muzeum Historii Włocławka[32]Mozaika przeszła kompleksowa konserwację. (1972), czy hall w Zespole Szkół Elektrycznych (1976). Była też autorką ceramicznych elementów dekoracyjnych we wnętrzu statku Kujawy (1967).W latach 80. XX wieku artystka powróciła do projektowania naczyń ceramicznych, głównie serii wazonów, które w swobodny sposób transponowały kształty inspirowane naturą[33]Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 7.. Znane są również jej obrazy malowane akwarelą.

 

Panneau dekoracyjne, szamot, szkliwo, 1970, fot. Archiwum MZKiD we Włocławku.

 

Panneau dekoracyjne na elewacji Muzeum Historii Włocławka, 1972, fot. Archiwum MZKiD we Włocławku.

 

Pracę w Ośrodku Wzorcującym zakończyła w 1983 roku. Elżbieta Piwek-Białoborska była niezwykle utalentowaną i kreatywną artystką. Po przejściu na emeryturę marzyła, aby zając się malarstwem akwarelowym[34]Informację tę artystka przekazała w rozmowie Pani Krystynie Kotuli z MZKiD we Włocławku, ale choroba niestety pokrzyżowała jej plany. Zmarła 14 maja 1989 roku, zapisując się  w pamięci wielu jako ciepła, wrażliwa osoba, zaangażowana w swoją pracę w Zakładzie Fajansu i w pełni oddana sztuce.

 

WYBRANE WYSTAWY[35]Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 9.

1949 – Festiwal Sztuk Plastycznych – Poznan
1953, 1956 – Wystawa Plastyczek poznańskich – BWA Poznań
1954, 1956, 1960 – Ogólnopolska Wystawa Ceramiki i Szkła – Wrocław
1964 – Wystawa „Ceramika europejska od średniowiecza do naszych dni” – MN w Krakowie
1966 – Wystawa ceramiki i rzeźby Grupy Kujawskiej – Włocławek; Wystawa ceramiki Spółdzielni „Przyjaźń” – Włocławek
1967 – Exhibiton of Polish Ceramik Art – Waszyngton
1967, 1968 – XXV, XXVI Concorso Internazionale della Ceramica d’Arte – Faenza, Włochy
1969 – Wystawa „Wzornictwo w przemyśle szklarskim i ceramicznym” – Warszawa
1970 – I Międzynarodowa wystawa „Tworzywo ceramiczne w sztuce współczesnej” – Sopot
1973 – Wystawa „Kobiety kobietom” – BWA Bydgoszcz; I Biennale fajansu włocławskiego – Włocławek
1974 – Wystawa „Plastyk w zakładzie przemysłowym” – Moskwa (projekt ekspozycji)
1975 – II Biennale fajansu włocławskiego – Włocławek.
1977 – Wystawa „Rzeźba, Ceramika” – Galeria Rzeźby CBWA w Warszawie
1979 – Wystawa ceramiki polskiej – Wałbrzych
1981 – Wystawa fajansu włocławskiego – Berlin (projekt ekspozycji)
1984 – Wystawa „Ceramicy włocławscy” – Włocławek

 

ZBIORY[36]Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 9.

Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku
Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie
Muzeum Narodowe we Wrocławiu
Muzeum Ceramiki Współczesnej w Faenzie (Włochy)
Kolekcje prywatne w kraju i za granicą

 

 

Zrealizowano w ramach programu stypendialnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego – Kultura w sieci.

References

References
1 B. Banaś, Polski New Look, Warszawa 2019, s. 259.
2 Profesor Rudolf Krzywiec w 1950 roku został przeniesiony z PWSSP w Poznaniu do PWSSP we Wrocławiu, ze względu na likwidację poznańskiego Zakładu Ceramiki. Z tego samego powodu zmieniła uczelnię Piwek-Białoborska.
3 Elżbieta Piwek-Białoborska, Jan Sowiński, katalog wystawy, Krystyna Kotula, Włocławek 1994, s. 6.
4 Polski Fajans. Katalog zbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku, red. Urszula Jastrzembska, Malbork 2004, s. 110.
5 Dawna fabryka Fajansu Braci Cohn i S-ka – Polski Fajans… s. 110.
6 B. Banaś, Polski New Look… s. 257.
7, 16 Polski Fajans… s. 110.
8 B. Banaś, Polski New Look… s. 257.
9 Cepelia i BNEP (później IWP) forsowali program wykorzystania potencjału rzemiosła ludowego w kształtowaniu się powojennego przemysłu – B. Banaś, Polski New Look… s. 258. 
10 R. Hankowska, Fajans włocławski, Wrocław 1991, s. 48.
11 Ugrupowanie artystyczne, założone w 1913 roku, stawiające sobie za cel podniesienie artystycznej jakości produkcji rzemieślniczej zrzeszające artystów, architektów, rzemieślników i działaczy społecznych.
12 R. Hankowska, Fajans… s 48.
13 Technika malarska stosowana na tkaninie polegająca na nakładaniu wosku i kąpieli w barwniku, który pokrywa jedynie elementy niepokryte woskiem.
14, 19 R. Hankowska, Fajans… s. 50.
15 Dla Grześkiewiczów włocławskie wizyty były także okazją do realizacji własnych projektów, do  czego angażowali nieraz miejscowe malarki.
17 Elżbieta Piwek-Białoborska… s. 6.
18, 26 Tamże.
20 Nadzór i rady artystki przynosiły widoczne rezultaty właśnie podczas konkursów – R. Hankowska, I Biennale fajansu włocławskiego, Włocławek 1973, s. 43.
21 Okres ten określa się mianem polskiej „odwilży” – Fantastyczna ceramika użytkowa. Włocławskie fajanse z lat 1953-1565 w kolekcji Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzańskiej we Włocławku, red. Piotr Nowakowski, Włocławek 2008, s. 9.
22 W archiwum projektów i dekoracji z lat 1953-1963 znajdującym się w muzealnym Dziale Fajansu znajdują się 34 projekty form autorstwa Piwek-Białoborskiej. Ogólnie w zbiorze znajduje się 201 zachowanych projektów form i dekoracji.
23 Ośrodek Wzorujący prowadził rejestr wzorów, nadając im numery. Wszystkie projekty w fazie rysunków wzorów i dekoracji były przesyłane do BNEP (Później IWP) i tam zatwierdzane przez dwie komisje: kwalifikacyjną i selekcyjną.
24 K. Bandziak – Kwiatkowska, Archiwum po wzorcowni Fabryki Fajansu we Włocławku w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzańskiej we Włocławku, W: Rocznik Muzealny, tom XIV, Włocławek 2012, s. 7.
25 Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 6.
27 Tak określa się komplet przedmiotów stanowiących pewną całość -K. Bandziak – Kwiatkowska, Archiwum po wzorcowni… s. 7.
28 Często stosowała autorską dekorację Arbuz nr 7701.
29 Potoczna nazwa przedmiotów użytkowych z lat 60. XX wieku dekorowanych w nowoczesny, abstrakcyjny sposób przypominających projekty ceramiczne Pabla Picassa.
30, 33 Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 7.
31 Tamże… s. 6.
32 Mozaika przeszła kompleksowa konserwację.
34 Informację tę artystka przekazała w rozmowie Pani Krystynie Kotuli z MZKiD we Włocławku
35 Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 9.
36 Elżbieta Piwek – Białoborska… s. 9.

Mogą także Ci się spodobać